تعریف رشته:
رشته اخلاق پزشکی دانشی بین رشته ای است که از اخلاق کاربردی منشعب شده است. اخلاق پزشکی دارای دو جنبه نظری و عملی است که در بعد نظری به تبیین مبانی و مفاهیم زیربنایی این علم، تشریح نظریه‌های اخلاقی موجود و ارتباط آن با فرهنگ‌ها، مذاهب و آداب و رسوم جوامع مختلف پرداخته و در بعد عملی با تکیه بر مبانی نظری، مسایل، مشکلات و مباحث مطرح اخلاقی را در حیطة طب و مراقبت‌های بهداشتی مورد بحث قرار می‌دهد و چارچوبی کاربردی برای تصمیم‌گیری اخلاقی می‌دهد.
حرفه مندان نظام سلامت برای ارائه خدمات تعهداتی نسبت به جامعه خود دارند که برآوردن این تعهدات بدون اطلاع و کسب دانش اخلاق پزشکی میسر نخواهد بود. کسب دانش اخلاق پزشکی در حرفه مندان نظام سلامت منجر به افزایش حساسیت اخلاقی آنها و در نتیجه شناخت بیشتر و بهتر چالشها و دوراهه های اخلاقی می شود. در نتیجه می توان امیدوار بود حرفه مندان نظام سلامت با کسب دانش اخلاقی بهتر بتوانند تصمیم گیری اخلاقی داشته باشند و چالشهای روزمره حرفه ای خود را حل و فصل نمایند. علاوه بر آن کسب دانش اخلاق پزشکی می تواند تا حد زیادی از بروز چالشهای اخلاقی و حرفه ای بکاهد و در نهایت می توان امیدوار بود که اینگونه آموزشها موجب ارتقا کیفیت خدمات سلامت شود. علاوه بر این آموزش اخلاق پزشکی به دانشجویان نظام سلامت در قالب واحدهای درسی محدودی انجام می شود که به نظر می رسد برای نهادینه شدن این دانش در عمل کافی نیست و لازمست که اساتید و اعضای عیات علمی ضمن کسب دانش کافی در این زمینه نقش محوری و الگویی خود را بیش از پیش ایفا نمایند.
شرایط و نحوه پذیرش در دوره:
- پذیرش دانشجو به شیوه غیر متمرکز انجام می شود.
مراحل ثبت نام و پذیرش دانشجویان به شرح ذیل است:
- ثبت نام داوطلبان (اعضای هیات علمی دانشگاههای علوم پزشکی) از طریق مرکز سنجش آموزش علوم پزشکی وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی
- بررسی سوابق علمی و شرایط عمومی داوطلبان مبتنی بر نیاز کشور
- انجام مصاحبه (علمی-انگیزشی) توسط کمیته برنامه ریزی و ارزشیابی رشته فوق در دبیرخانه شورای آموزش علوم پایه پزشکی، بهداشت و تخصصی
- اعلام نتایج از طریق مرکز سنجش آموزش علوم پزشکی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی
داوطلبان ورود به این رشته شامل گروه های ذیل می باشد:
- اعضای هیات علمی دانشگاهها و دانشکده های علوم پزشکی و موسسات وابسته به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی
تاریخچه و سیر تکاملی دوره در جهان و ایران:
سابقة اخلاق پزشکی به قدمت خود پزشکی است. چنان‌که در ادبیات پزشکی ایران باستان و تمدن‌های بین‌النهرین، یونانی، هندی، مسیحی و اسلامی نمونه‌های زیادی از اصول اخلاقی و سوگندنامه‌های پزشکی وجود دارد.
تاریخ اخلاق پزشکی را می‌توان در دوران باستان، میانی و مدرن بررسی نمود. از قدیمی‌ترین متون به‌جای مانده از دوران باستان قانون حمورابی (۱۷۵۰ ق.م.) است. بر روی لوح یادبودی در معبد اسکولاپیوس به پزشکان توصیه شده است که «مثل خدا باشند و با هم خواه بردگان و فقرا و خواه ثروتمندان و اشراف باید مثل یک برادر و عادلانه رفتار کنند.»
مشهورترین سوگندنامه مغرب زمین «سوگندنامه بقراط» است که به قرن هفتم پیش از میلاد بر می‌گردد که در آن به مواردی چون احترام به استاد، خودداری از کمک به سقط جنین و قتل ترحمی اشاره شده است.
در دورة میانی در مغرب زمین اصول اخلاقی مورد اقبال مسیحیت قرار گرفت و در سوگندنامة بقراط بر اساس آیین مسیحیت تغییراتی اعمال گردید. از جمله این‌که به جای خدایان یونان به «خداوند و عیسی مسیح» قسم می‌خوردند. توماس اکوئیناس در قرن سیزدهم عدم درمان بیمار را به‌طور رایگان در مواردی که با خطر مرگ روبه‌رو است گناه دانسته و ناواروس در قرن شانزدهم اتانازی را حتی با انگیزه ترحم گناه می‌داند.
در جهان اسلام توجه ویژه‌ای به پزشکی و اخلاق پزشکی شده است. چنان‌چه پزشکی را واجب کفایی دانسته و وثاقت و تدبیر را از صفات ضروری پزشک می‌داند. در کلیة متون معتبر پزشکی که از دوران شکوفایی علوم در تمدن اسلامی یعنی از اواخر قرن دوم هجری به بعد تألیف و تدوین شده است فصولی دربارة اخلاق پزشکی و ویژگی‌های طبیب وجود دارد. آثار به جای مانده از مفاخر پزشکی ایران از جمله ابن سینا و جرجانی حاوی مضامین برجسته‌ای از اخلاق پزشکی است. رازی (۲۵۱-۳۱۳ هـ.ق) در کتاب‌های متعدد خود از جمله المرشد، طب روحانی و محنه الطبیب، مهم‌ترین وظیفه پزشک را در درمان بیمار پس از شناخت بیماری، خوش زبانی با بیمار و همراهی با وی و رسیدگی به احوال او می‌داند. علی بن بن طبری (۱۶۴-۲۴۷ هـ.ق) که از اطباء نامدار مسلمان و استاد رازی بود، کتابی تحت عنوان «فردوس الحکمه» در ۷ جلد دارد که جلد اول آن به طرح تأملات فلسفی و مقولات اخلاقی در طب اختصاص دارد. اصول اخلاقی پزشکی پزشک مشهور مسلمان «علی بن مجوسی اهوازی» موسوم به «پندنامه اهوازی» در «کامل الصناعه الطبیبه» دیگر آثار اخلاقی پزشکی در فرهنگ اسلامی است.
اخلاق پزشکی به‌عنوان یک رشته علمی و آکادمیک در نیم قرن اخیر ظهور کرده است. از مهم‌ترین انگیزه‌ها در توسعه این رشته پیشرفت فن‌آوری‌ها بود. از جمله معضل محدودیت دستگاه‌های دیالیز در برابر تعداد بیماران نیازمند که به لحاظ تصمیم‌گیری اخلاقی تیم درمانگر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود. نحوة تصمیم‌گیری در برابر بیماران ترمینال، ناهنجاری‌های جنین‌ها و پیوند اعضا از موضوعات دیگر این حوزه بود. ملاحظات متعدد اخلاقی در پژوهش‌های پزشکی باعث ایجاد کمیسیون‌ها و ارائه بیانیه‌های متعددی در این زمینه گردید.
اخلاق پزشکی از همان ابتدا یک علم میان رشته‌ای بود و دیری نپایید که به واسطة وسعت علوم درگیر در آن عنوان اخلاق زیستی به‌عنوان علمی فراتر از مرزهای علوم پزشکی برای آن انتخاب شد.
رشته اخلاق پزشکی از حدود ۲۰ سال پیش در کشور ما ایران متولد شد و در ابتدا بیشتر در حوزه پژوهش مطرح بود. در ادامه و با پیشرفتهای چشمگیری که در فعالیتهای این حوزه صورت گرفت آموزش اخلاق پزشکی به کلیه دانشجویان و حرفه مندان نظام سلامت شکل جدی تری به خود گرفت و وارد کوریکولوم درسی اغلب رشته های علوم پزشکی در کلیه مقاطع شد. به دنبال آن اخلاق پزشکی در بالین مورد توجه قرار گرفت به امید که بتوان با آموخته های دانش اخلاق پزشکی چالشهای اخلاق بالینی را شناسایی و حل کرد. با توجه به نیاز موجود، از سال ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۷ چند دوره دانشجوی MPH با گرایش اخلاق پزشکی چذیرش شدند که پس از آن جذب دانشجو در این دوره متوقف و جذب دانشجو از طریق آزمون ورودی در دوره دکترای تخصصی (PhD) از سال ۱۳۸۷ آغاز شد. دوره دکترا در حال حاضر در دانشگاههای بزرگ کشور (دانشگاههای علوم پزشکی تهران، شهید بهشتی و شیراز) دانشجو می پذیرد اما تعداد فارغ التحصیلان این حوزه پاسخگویی نیاز موجود در کشور برای آموزش و رعایت ملاحظات اخلاقی در پژوهش و بالین نیست. لذا امید است که با راه اندازی دوره مجازی کارشناسی ارشد اخلاق پزشکی بتوانیم از حداکثر توان علمی و بستر مجازی موجود برای تربیت اساتیدی متخلق به اخلاق و آموزش دانشجویان با کمک آنها بهره ببریم.
جایگاه شغلی دانش آموختگان:
دانش آموختگان این دوره می توانند در جایگاه های زیر انجام وظیفه نمایند:
آموزشی: مدرس دروس اخلاق پزشکی و کار گاههای آموزشی در دانشگاهها/ دانشکده های علوم پزشکی وپزوهشگاهها/ پژوهشکده / مراکز تحقیقاتی
پژوهشی: پژوهشگر در مراکز علمی- دانشگاهی، داوری و ارزیابی اخلاقی پروژه های پژوهشی
مشاوره‌ای:
- مشاور اخلاق پزشکی در کمیته‌های بیمارستانی جهت رسیدگی و تصمیم‌گیری مناسب در قبال مهم‌ترین معضلات اخلاقی به وجود آمده در نظام ارائه خدمات درمانی
- مشاور اخلاق پزشکی در حوزه پژوهشی دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی در ارزیابی اخلاقی پروژه‌های پژوهشی در چارچوب آیین‌نامه‌های مصوب اخلاق در پژوهش در کمیته‌های اخلاق در پژوهش
- مشاور اخلاق پزشکی برای پزشکان، محققان، مدیران و سایر ارکان نظام سلامت در قبال مهم‌ترین مسائل و معضلات اخلاقی ایجاد شده
فلسفه (ارزش ها و باورها):
1) کرامت و جایگاه والای انسان در بینش متعالی الهی و اسلامی:
عنایت ویژه به تفاوت‌های ماهوی و اساسی مبانی فلسفی و ارزشی جامعه اسلامی ما با جوامع غیر الهی و عدم امکان الگو برداری کامل از معارف و علوم اخلاقی ایشان (آن‌چنان‌که در سایر تخصص‌های علوم پزشکی که موضوع آن جسم انسان است تا حدود زیادی امکان‌پذیر است.)
۲) پیشینه و سرمایه‌های غنی فرهنگی و علمی جهان اسلام در زمینه مبانی فلسفی و اخلاقی و امکان بهره‌گیری موثر از آن به منظور ارائه نگرش متعالی اسلامی و شیعی به جهان علم در ارتباط با معضلات و موضوعات مورد بحث در زمینه اخلاق پزشکی، لزوم لحاظ کردن باورها و ارزشهای فرهنگی و مذهبی در نحوه برخورد و ارائه خدمات به گیرندگان خدمات بهداشتی درمانی
۳) گسترش فزاینده علم پزشکی و مواجهه آن با معضلات و ملاحظات اخلاقی گوناگون
۴) تأثیر شگرف توجه به مبانی اخلاقی در ارتقای کیفیت ارائه خدمات و نهایتاً ارتقای سطح سلامت در جامعه
۵) لزوم رعایت عدالت اجتماعی در ارائه کلیه خدمات میان اقشار جامعه به بهترین نحو
۶) حساسیت و اهمیت تصمیم‌گیری صحیح در پزشکی که بعضاً با حیات انسان و بقای ارزشهای متعالی در جامعه در ارتباط است.
۷) پیشرفتهای علمی حاصل در رشتة اخلاق پزشکی در سطح جهان، خصوصاً در دهه‌های اخیر
در بازنگری این برنامه، بر ارزشهای زیر تاکید میشود:
۱- ارزشهای فرهنگی و دینی و ملاحظات حقوقی و قانونی حاکم بر کشور
۲- پیشرفت علوم و تکنولوژی
۳- ارتقا کیفیت خدمات سلامت
دورنما (چشم انداز):
به نظر می رسد که دانش‌آموخته رشته اخلاق پزشکی به عنوان یک کارشناس آشنا با کلیات معارف ملی و اسلامی، علم حقوق و مبانی آن و حقوق پزشکی و نیز علم اخلاق پزشکی در دنیای امروز خواهد توانست در ۵ سال آینده (تا سال ۱۴۰۵) ابعاد اخلاقی اهم امور مرتبط با علوم پزشکی را تحلیل نموده و به اهم معضلات و مسایل مستحدثه به صورت علمی و مستدل پاسخ‌گو باشد و در تولید علم در این رشته مشارکت داشته باشد.
رسالت (ماموریت):
مأموریت گروه آموزشی اخلاق پزشکی تربیت و آماده‌سازی نیروهایی است که بر پایه یک بینش جامع نسبت به مبانی فلسفی، فقهی و اخلاق اسلامی و نیز آشنایی جامع نسبت به نظریات و نگرش دانشمندان صاحب‌نظر در عرصه جهانی بتوانند به نحو مطلوبی در برخورد با مهم‌ترین مسایل و معضلات اخلاقی به وجود آمده در علوم پزشکی تصمیم‌گیری نمایند. همچنین در طی این دوره مهارت‌های علمی و عملی لازم در زمینة مشاوره، آموزش و پژوهش در جهت رشد و شکوفایی علم اخلاق پزشکی در کشور آموزش داده میشود.
اهداف کلی:
کمک به آشنایی بیشتر فراگیران با مبانی حقوق انسانی و فقه مترقی اسلام
آموزش اصول و مبانی اخلاق پزشکی مدرن و ایجاد توانایی تطبیق موضوعات در فرهنگ اسلامی و غربی
کمک به ساماندهی اخلاقی نظام سلامت با رفع معضلات و مشکلات اخلاقی در سطوح مختلف این نظام که به واسطه فقدان نیروهای عالم و آشنا به مبانی اخلاق پز شکی وجود دارد.
تربیت نیروهای انسانی لازم برای آموزش، مشاوره و پژوهش در اخلاق پزشکی
نقش های دانش آموختگان در جامعه:
آموزشی:
نقش آموزشی اعضای هیات علمی که دوره کارشناسی ارشد اخلاق پزشکی را می گذرانند بیشتر به صورت نقش الگویی در نظام سلامت خواهد بود. هر چند که برای آموزش اخلاق در علوم پزشکی در فیلدهای محل فعالیت خود می توانند موثر باشند. علاوه بر این می توان به رعایت اصول اخلاقی در آموزش علوم پزشکی توسط دانش آموختگان این دوره امیدوار بود. نقش آموزشی دانش آموختگان در تربیت کارشناسان ذی‌صلاح برای تدریس واحدهای آموزشی اخلاق پزشکی در مقاطع علوم مختلف پزشکی از یک سو و تدریس در کارگاه‌های آموزشی با موضوع اخلاق پزشکی جهت گروه‌های مختلف از جمله اعضای هیأت علمی، فارغ‌التحصیلان رشته‌های علوم پزشکی و گروه‌های مختلف ارائه کننده خدمات درمانی و پژوهشگران عرصه علوم پزشکی خواهد بود.
پژوهشی:
با توجه به این دوره آموزشی امید می رود که حساسیت اخلاقی دانش آموختگان نسبت به ملاحظات اخلاقی در پژوهش افزازیش یافته و از این حیث بتوانند با ارائه اطلاعات در سطح جامعه و عموم مردم ذهنیت مثبتی نسبت به انجام مطالعات انسانی ایجاد کنند. همچنین در طراحی پژوهش به نیازهای جامعه و اولویتها و خواسته های بیماران بیشتر بها بدهند.
مشاوره ای:
افراد فارغ التحصیل این حوزه می توانند با آموزش غیر مستقیم به افراد جامعه در شناساندن حقوق افراد و کمک به احقاق این حقووق در نظام سلامت نقش به سزایی داشته باشند.