به بهانه روز جهانی بینایی؛ گفتگو با دکتر سید فرزاد محمدی، مدیر برنامه ملی پیشگیری از نابینایی و سلامت چشم وزارت بهداشت
با عرض سلام و ادب. از فرصتی که برای گفتگو اختصاص دادید سپاسگزارم،دومین پنجشنبه اکتبر(۲۲ مهر ماه) روز جهانی بینایی است. اولین سوال بنده این است؛ چرا روزی به عنوان روز جهانی بینایی تعیین شده است؟- من هم از وقتی که به بنده دادید و از ابراز علاقه نسبت به موضوع روز جهانی بینایی تشکر میکنم.اصولا روزها و هفته های مناسبتی در حوزه سلامتی، به قصد حمایت طلبی و در دستور کار قرار دادن، ایجاد فرصت پاسخگویی برای افراد مسوول در حیطه آن موضوع، جلب مشارکت های غیر دولتی، ایجاد آگاهی های عمومی و بالاخره معرفی و عرضه یک خدمت، تعریف و تعیین میشوند. این کار ممکن است از جانب نهادهای دولتی و تولیتی ارائه کننده خدمات سلامتی و یا توسط سازمانهای غیر دولتی و نهادهایی که پرداختن به موضوع سلامتی را اولویت خود میدانند، صورت بگیرد. روز جهانی بینایی هم، بر اساس نیازی که به دلیل وجود کاستی در مراقبت های مرتبط با بینایی و سلامتی چشم احساس میشد، در دنیا شکل گرفته است.منظورتان از این کاستی ها دقیقا چیست و چه اهمیتی دارد؟- در سراسر دنیا، مخصوصا در کشورهای در حال توسعه و کمتر توسعه یافته، شیوع قابل توجهی از اختلالات بینایی که قابل اجتناب و درمان پذیر هستند وجود دارد. همچنین شاهد میزان قابل توجهی از کاستی در بازتوانی نابینایی و کم بینایی در این کشورها هستیم.هرگاه یک مشکل سلامت عمومی و یک کاستی و نارسایی در ارائه آن وجود داشته باشد، آن مشکل موضوعی اولویت دار می شود. بینایی و اختلالات بینایی هم در دنیا همین وضعیت را دارد. اهمیت این موضوع به جایگاه ویژه ای که بینایی در سلامت و سلامت در کیفیت زندگی، مولد بودن، برطرف کردن فقر، ناتوانی و بیکاری دارد، برمی گردد. در حقیقت بینایی یا اختلالات بینایی صرفا یک مشکل سلامتی محسوب نمیشود بلکه در کیفیت زندگی افراد و جوامع و حتی توسعه ملی می تواند نقش داشته باشد. بدین سبب بینایی و سلامت چشم همواره از دیدگاه سلامت عمومی اهمیت بسیاری داشته است.در حال حاضر چه مناسبت هایی در ارتباط با سلامت بینایی وجود دارد؟- حداقل سه مناسبت جهانی شناخته شده در ارتباط با چشم و بینایی داریم که روز جهانی بینایی (دومین پنج شنبه اکتبر) یکی از آنها است. روز جهانی عصای سفید ( ۱۵ اکتبر) و هفته جهانی گلوکوم( در اسفند ماه)، دیگر مناسبت های جهانی هستند. در روز جهانی بینایی، تمرکز بر روی پیشگیری وجود دارد و در روز جهانی عصای سفید تمرکز بر بازتوانی بیشتر است.البته ما در کشورمان سه مناسبت ملی هم داریم که شامل: هفته ملی تنبلی چشم در آبان ماه ،روز ملی رتینوپاتی نوزادان نارس که در آذر ماه و مصادف با روز جهانی نوزادان نارس است و همینطور هفته پیشگیری از آسیب های ناشی از آتش بازی که در هفته دوم اسفند ماه برگزار میشود.برنامه Vision۲۰۲۰ چیست و چه اهدافی دارد؟- همانطور که اشاره کردم، با توجه به اهمیتی که بینایی در سلامت عمومی دارد و شیوع اختلالات قابل اجتناب بینایی در جهان و کاستی هایی که در زمینه درمان این اختلالات وجود دارد، یک برنامه جهانی و قالب عمومی برای کنترل نابینایی های قابل اجتناب در دنیا، تحت عنوان چشم انداز ۲۰۲۰(Vision۲۰۲۰) تدوین شدهاست که هدف آن رفع دلایل قابل اجتناب اختلالات بینایی و نابینایی تا سال ۲۰۲۰(یعنی تا ۴ سال آینده) است. البته این برنامه در سال ۲۰۰۰ میلادی تصویب شده و به صورت دوره ای هر پنج سال یک بار بازنگری میشود. این برنامه حاصل یک شراکت راهبردی بین آژانس بین المللی پیشگیری از نابینایی، که یک سازمان غیردولتی فرا ملیتی است، با سازمان جهانی بهداشت (WHO )شکل گرفته است. البته کشورهای مختلف و سازمانهای غیر دولتی متعدد دیگری هم در این برنامه مشارکت دارند و یک شراکت عمومی و ملی و یک همسفری را در بحث پیشگیری از نابینایی و رفع دلایل قابل اجتناب نابینایی در دنیا شکل داده اند.برنامه عمومی به روز شده اخیر، خطاهای انکساری، آب مروارید و بازتوانی کم بینایی را مورد توجه قرار داده است، البته اهداف برنامه جا به جا میشود.وقتی کشور، توسعه یافته است، متوجه گلوکوم و رتینوپاتی دیابتی است، وقتی کشور کمتر توسعه یافته است،متوجه آب مروارید و در بعضی کشورها شامل بیماریهای عفونی مثل تراخم یا حتی کمبود ویتامین Aمیگردد.تعهد دولتها برای اجرای این برنامه چگونه است؟- مانند همه اولویتهای بهداشتی، دولت ها موظفند سلسله اقداماتی را در سطوح مختلف انجام دهند. انجام فعالیت های حمایت طلبانه، برگزاری روزهای مناسبتی، تولید شواهد و مستندات مورد نیاز و از همه مهمتر راه اندازی یک نظام مراقبتی و خدمت رسانی(ترجیحا به صورت یکپارچه و ادغام شده با نظام های مراقبتی دیگری که در آن کشور و جامعه وجود دارد).به عبارت دیگر در شبکه های بهداشت و در نظام ارجاع تعریف کنند ؛چه بسته های خدمتی در حوزه سلامت چشم و پیشگیری از نابینایی وجود دارد؟ چه افرادی چه خدماتی ارائه می کنند؟ نحوه ارجاع چگونه است؟ باید تعریف شود که وسایل و تجهیزات بسته خدمتی، به صورت بسته بهداشتی و بدون پرداخت هزینه در اختیار داوطلبان سلامت قرار گیرد و یا در قالب پوشش بیمه ای تامین شوند. آموزش نیروی انسانی در سطوح مختلف؛ مراقبت های اولیه بهداشتی، مراقبت های ثانویه و مراقبت های پیشرفته هم، جزء این تعهدات است. طراحی نظام اطلاعاتی مربوطه، طراحی مکانیزم های تولیتی– نظارتی(در حقیقت مرورکننده عملکرد نظام بهداشتی) در حوزه سلامت چشم هم، الزامات دیگری است که کشورها و دولت ها به آن متعهد هستند. یک بحث دیگر، پیش بینی، ترویج و توسعه همکاری بین بخشی برای دستیابی به اهداف تعیین شده است.به طور مثال، در کشور ما همکاری بین وزارت بهداشت و سازمان بهزیستی یا وزارت رفاه در بحث بازتوانی بسیار اهمیت دارد. چه بیماریها و اختلالاتی در این برنامه مورد توجه قرار میگیرند؟- عمدتا، بیماری های نابیناکننده مورد توجه قرار میگیرند ولی اگر بخواهیم فهرست عملگرایانه ای ارائه کنیم؛ بیماری آب مروارید، خطاهای انکساری، تنبلی چشم، رتینوپاتی دیابتی( اختلال شبکیه ناشی از بیماری دیابت)، بیماری آب سیاه، بیماری فرسودگی شبکیه در سالمندی، شاخص ترین اختلالات بینایی است که در تمام گروه های سنی به شکل عمومی و خصوصا در میانسالی و سالمندی مورد توجه هستند.در کودکان، علاوه بر خطاهای انکساری و تنبلی چشم، آب مروارید مادرزادی، گلوکوم مادرزادی و رتینوپاتی نوزادان نارس هم به آن اضافه میشود. همانطور که گفتم در کشورهای کمتر توسعه یافته که تراخم آندمیک است، این بیماری اهمیت مییابد. همچنین در کشورهای فقیرتر که مشکلات تغذیه ای دارند، کمبود ویتامین A میتواند به عنوان اولویت باشد.آقای دکتر، جنابعالی مدیر برنامه ملی پیشگیری از نابینایی و سلامت چشم وزارت بهداشت هستید، برای تحقق اهداف Vision۲۰۲۰ تا به حال چه اقداماتی در ایران صورت گرفته است؟ دفتر، چه برنامههایی برای آینده دارد؟- البته عنوانی که برای بنده به کار بردید صحیح نیست و باید یک اصلاحی صورت گیرد: بنده عهده دار دفتر هماهنگی سلامت چشم و پیشگیری از نابینایی در وزارت بهداشت هستم که در حوزه اداره بیماریهای غیر واگیر معاونت بهداشتی قرار گرفته است و البته یک پست فرعی دیگری هم هست. بنده در حوزه کنترل بیماری تراخم هم مسئولیتی دارم. ( کشور ما در فاز ریشه کنی و کنترل تراخم نابیناکننده است).به هرحال، کار دفتر ما در وزارت بهداشت، هماهنگی و مشاوره است. یعنی نظرات و مشاوره های فنی را برای واحدهای دیگر در وزارت بهداشت، یا در پاسخ به درخواست هایی که از نهادهای دیگر به طور مثال همکارانمان در سازمان بهزیستی یا آموزش و پرورش میرسد، تدوین میکنیم . این که در کشور چه اقداماتی در حوزه پیشگیری از نابینایی و سلامت چشم انجام می شود، مواردی را میتوان اشاره کرد که ما هم نقش هایی را در ارتباط با آنها بر عهده گرفته ایم . به عنوان مثال، یکی از اقدامات مشخصی که نزدیک به دو دهه است در سطح ملی اجرا می شود، بحث غربالگری تنبلی چشم است که توسط سازمان محترم بهزیستی و با همکاری وزارت بهداشت و همکاران اپتومتریست و چشمپزشک در سراسر کشور انجام میشود .ما در دو سال گذشته، در راستای تحقق همافزایی و همکاری بین بخشی، اقدامات متعددی را در رابطه با این موضوع انجام داده ایم. بیشتر از ۱۰ تا ۱۵ جلسه کمیته تخصصی - موضوعی تنبلی چشم را برگزار و افراد ذینفع را در آن دعوت کردیم و توانستیم یک تفاهم و اجماع ارزشمندی را بین افرادی که به هر شکلی در این موضوع نقش دارند ایجاد نماییم. تدوین خلاصه سیاستی، تفاهم نامه بین بخشی، سیاست رسمی درباره اینکه غربالگری در چه سنی با چه ابزاری و به چه شکلی باید صورت گیرد، از مجموعه اقداماتی است که در این کمیته انجام شده و اجرای یک پروژه ارزشیابی برنامه غربالگری تنبلی چشم را هم در دستور کار داریم.- موضوع دیگری که در بحث پیشگیری از نابینایی در کشور جریان داشته، اقداماتی است که بنیاد خیریه نورآوران سلامت در قالب خدمت رسانی به مناطق دوردست و بسیار محروم انجام داده است. نزدیک به پانزده پروژه در سالهای گذشته توسط بنیاد انجام شده و خدمت گسترده ای برای جراحی آب مروارید، تجویز و تامین عینک برای خطاهای انکساری اصلاح نشده صورت پذیرفته، که کار بسیار ارزشمندی بوده و شاخص ها نشان میدهند که چه خدمت گسترده ای در این ارتباط صورت گرفته است،ولی ما فکر میکنیم مناسب است یک ارزشیابی در ارتباط با این برنامه صورت بگیرد، جنبه های مثبت این اقدام از دید پژوهشگرانه خارجی، گزارش شود و اگر هم زمینه هایی برای ارتقا وجود دارد مورد توجه قرار بگیرد.- پروژه دیگری که در کشور در جریان است، برنامه غربالگری بیماری شبکیه در نوزادان نارس و کنترل نابینایی ناشی از آن است که اتفاقا قطب چشم پزشکی فارابی در این مورد نقش بسیار قابل توجهی در سطح کشور دارد و در همکاری با اداره نوزادان وزارت بهداشت بسیار تاثیر گذار بوده است و توانسته هم در سطح تهران و هم در سطح ملی، مدل سازی و الگوسازی کند.بنده هم به عنوان نماینده دفتر پیشگیری از نابینایی و سلامت چشم وزارت بهداشت در این پروژه شرکت دارم و نظرات کارشناسی خودم را در این ارتباط مطرح میکنم.- موضوع دیگر این است که ما در حال تدوین پرونده درخواست گواهینامه ریشه کنی یا کنترل تراخم نابیناکننده از سازمان جهانی بهداشت هستیم. این یکی از پروژه های اداری و رسمی ما است که در دست داریم. البته ضمن انجام این کار متوجه شدیم در نوار مرزی ما با افغانستان، بروز عفونت ملتحمه مزمن ناشی از تراخم، از آستانههایی که سازمان جهانی بهداشت توصیه میکند بالاتر است. یعنی الان در آن منطقه مشکل داریم و لازم است اقدامی انجام دهیم. قرار است به زودی بازدید و ارزیابی از محل داشته باشیم تا ببینیم لازم است یک برنامه کنترل مداخله ای یا مراقبتی در آن جا مستقر کنیم یا خیر.- در بحث ناتوانی و کم بینایی، برنامه و دیدگاه مان، سر و سامان دادن امر در قالب یک برنامه همکاری بین بخشی و از مجرای سازمان بهزیستی است. یعنی گرچه در حوزه تولیتی و توزیع ماموریت ملی، بحث بازتوانی را در حیطه مسئولیت ها و اختیارات وزارت رفاه و سازمان بهزیستی میدانیم، منتها اینکه وضعیت بازتوانی بینایی در کشور چگونه است درباره اش دغدغه و نگرانی داریم. بنابر این، همکاری با سازمان بهزیستی را در دستور کارمان قرار داده ایم.- یک پروژه عملیاتی مشخص دیگرمان، راه اندازی بوستان حواس، مهد کودک ویژه کودکان نابینا، است که با هدف بازتوانی نابینایی و توانمندسازی کودکان، قرار است به صورت نمونه ای، در کنار دو نمونه دیگری که در کشور ساخته شده، در بیمارستان فارابی تاسیس شود. امیدواریم بتوانیم یک مرکز فرماندهی و Hub ر در بیمارستان فارابی راه اندازی کنیم که زمینه ساز راه اندازی شبکه ای از این مهدکودکها و مراکز بازتوانی برای کودکان نابینا باشد.که یک اقدام بسیار ارزشمند در بحث بازتوانی کودکان و نابینایی به حساب میآید.- ما با سازمان جهانی بهداشت، دفتر منطقه ای و دفتر کشوری، همکاری و برنامه هایی که در قالب چشم انداز ۲۰۲۰ هست را پیگیری میکنیم. از جمله «تحلیل موقعیت کشور از نظر نظام مراقبت سلامت چشم» پروژه ای که سال گذشته با موفقیت اجرا کردیم. از جمله پروژهه ای اولویت داری که در آن تحلیل نظام مندی را بدست آوردیم، «طراحی، جایابی و ادغام خدمات اولیه سلامت چشم » بود. در جاهایی از کشور که الان نظام شبکه و نظام مراقبت وجود دارد، نظام مراقبت خانواده،خانه های بهداشت و بهورزان، مراقبین سلامت خانواده و نظام پزشک خانواده سه مدل اصلی هستند که در کشور و در بحث مراقبت های اولیه سلامتی در همه حوزه ها مد نظر هستند. ما می خواهیم ببینیم در هر یک از این حوزه ها، مراقبت های اولیه چشم را چگونه میتوان تعریف، جایابی و ادغام کرد و به کار گرفت. البته با در نظر گرفتن یکسری انتخاب های واقع بینانه و عملیاتی.به نظر شما سازمان های همکار و افراد موثر برای دستیابی به اهداف برنامه Vision۲۰۲۰ چه کسانی هستند؟- فکر میکنم در سوالات قبلی به بخشی از سازمانهای همکار و افراد موثر، در دسترسی به اهداف طرح و هدف ارزشمند سلامت چشم و پیشگیری از نابینایی اشاره کردم. مثل سازمان محترم بهزیستی، همینطور همکاران بسیار خوبی که از دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی داریم. برای ساماندهی این گروه ها و هم افزایی و تقسیم ماموریت های ملی موفق شدیم در حدود یک سال گذشته ائتلافی را تحت عنوان «کنسرسیوم سلامت چشم و پیشگیری از نابینایی» سر و سامان بدهیم. این ائتلاف یک سری نهادهای تولییتی دارد که شامل دفتر بنده در وزارت بهداشت، دفتر سلامت خانواده و نهادهای دیگری که به شکلی به سلامت چشم میتوانند مرتبط باشند، میشود. از طرف دیگر دو دفتر یا معاونت در سازمان بهزیستی و وزارت رفاه هستند که یکی در حوزه پیشگیری از ناتوانی و دومی بازتوانی معلولیت، فعالیت میکنند، اینها هم همکاران تولییتی و حاکمیتی به حساب میآیند. در وزارت آموزش و پرورش هم، بحث سلامت بینایی و سلامت محصلین را داریم.در این کنسرسیوم علاوه بر این موارد که اشاره کردم، نهادهای غیردولتی حرفه ای مانند انجمن چشم پزشکی و انجمن علمی و صنفی اپتومتری هم شرکت دارند. همینطور انجمن های غیر دولتی اجتماعی یا اقتصادی که به شکلی مرتبط با سلامت چشم هستند مانند انجمن RP و اتحادیه عینک سازان، همچنین مرکز تحقیقات چشمپزشکی بیمارستان لبافی نژاد(دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی)، مرکز تحقیقات چشم پزشکی بیمارستان فارابی(دانشگاه علوم پزشکی تهران)، مرکز تحقیقات چشم پزشکی نور، بنیاد خیریه نوآوران سلامت و ستاد شبکه تحقیقات چشم، سازمان های همکار و عوامل موثر دیگری هستند که با در کنار هم درآوردن آنها یک کنسرسیوم و ائتلاف را برای رسیدن به اهداف طراحی کرده ایم.نقش رسانه ها و انتظارات شما از آنها چیست؟- جنس کار رسانه ها این است که در غالب روزهای مناسبتی، فعالیت های حمایت طلبانه انجام میدهند. این فعالیت رسانه ای میتواند خیلی حرفه ای تر باشد. بتوانیم ژورنالیست های موضوعی داشته باشیم.مثلا علاوه بر ژورنالیست سلامت، ژورنالیست سلامت چشم داشته باشیم که بر موضوع مسلط باشد، خودش بتواند گزارشات دوره ای و فنی درست کند و حتی از وزارت بهداشت آمار نخواهد.خیلی از اوقات رسانه ها از ما به عنوان نماینده سازمان، آمار میخواهند و برنامه ها را می پرسند. در حالی که از یک سیستم رسانه ای پویا و فعال انتظار میرود غیر دولتی باشد. خودش فعالیت رسانه ای تحقیقی و عالمانه انجام دهد، در روزهای مناسبتی مسئولین را به چالش بکشد و از آنها پاسخ بخواهد که در مورد کاستی ها توضیح دهند یا حتی کاستی ها را عنوان کنند. یعنی در واقع، رسانه و ژورنالیزم پویا به مسئولین کمک میکند تا کاستیهایی که مغفول مانده اند یا در بین اولویت های دیگر گم شده اند را پیدا و به آنها توجه کنند.چنین نقشی را نه تنها رسانه ملی، بلکه تمامی ابزارهای رسانه ای دولتی و غیر دولتی، شبکه های حرفه ای و اطلاع رسانی سنتی و مجازی میتوانند عهده دار باشند.مسلما دفتر جنابعالی برای برنامه ریزی های کلان، آمارهایی را در ارتباط با وضعیت و سیمای سلامت چشم در اختیار دارد و باید قابل اطمینان ترین مرجع برای دریافت این اطلاعات باشد.آیا اصلا چنین آماری وجود دارد؟ برای ایجاد یا تکمیل بانک اطلاعاتی موجود چه اقداماتی انجام داده اید؟- بله مسلما یکی از مهمترین وظایف دفتر بنده، به روز کردن آمارها و در اختیار گذاشتن آمارهایی است که میتواند جنبه حمایت طلبانه یا کاربرد اولویت گذاری داشته باشد و این آمارها را بر اساس شواهد موجود ارائه کند. البته تصویری که ما از سیمای سلامت چشم در کشور داریم تصویر کاملی نیست. در مورد همه زمانها و همه جای کشور و تمام بیماری های چشم اطلاعات نداریم. به همین دلیل هم در ارتباط با کاستی های اطلاعاتی که وجود دارد، سفارش های پروژه ای داریم. از همین مراکز تحقیقاتی و عوامل دیگر حقوقی و حقیقی که در کنسرسیوم هستند یا علاقه مندانی که در شبکه پژوهشگران هستند فراخوان میزنیم و مسئله را مطرح میکنیم که انجام دهند.در سالهای گذشته هم، این خدمات به شکل گسترده ای توسط همین اعضای محترم حقوقی که اشاره کردم تامین شده و به سبب همین پژوهش ها در هر صورت می توانیم یک سیمای سلامت چشم و نابینایی را در کشور ارائه کنیم.آیا دفتر شما گزارش سالانه ای به مناسبت روز جهانی بینایی منتشر میکند؟- بله تقریبا یک همچین چیزی داریم. ما در سال گذشته یک تقویم سالانه ای را منتشر کردیم و در آن بخش هایی از فعالیتهای انجام شده در روزهای مناسبتی سال قبل (و نه فقط در روز جهانی بینایی) را در قالب عکس و خبر و اشاره به عملکرد نهادها و عوامل موثر که در آن نقش داشته اند را نشان دادیم. همینطور جلسه سالانه کارگروه تخصصی روزهای مناسبتی را برگزار میکنیم که نحوه برگزاری روزهای مناسبتی سال قبل را مرور کرده و برای سال بعد سیاست گذاری میکنیم و مضمون سالانه روزهای مناسبتی را طی رایزنی، پیشنویس و تعیین میکنیم.از توجه و حوصله شما سپاسگزارم و برای شما و همکارانتان آرزوی موفقیت دارم.گفتگو: امیدوار
منبع:پورتال دانشکده
